Αγγειοπλάστες, (Κεραμείς, Μισοκοίλες Τσ(ου)καλάδες , Κ(ου)μαράδες)

Η αγγειοπλαστική τέχνη υπήρξε διαδεδομένη και συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας. Οι αγγειοπλάστες κατασκεύαζαν όλα εκείνα τα πήλινα χρηστικά αντικείμενα, που ήταν απαραίτητα  για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων της υπαίθρου αλλά και των πόλεων, όπου απαιτούσε η οικιακή χρήση.
«Κεραμικά», λέξη προερχόμενη από τη λέξη Κεραμικός, (περιοχή των Κεραμέων στην αρχαία Αθήνα), προερχόμενη από τη λέξη «κέραμος» = πηλός  αγγειοπλαστικής.
Η «κεραμική τέχνη», ήκμασε σε σπουδαίους πολιτισμούς , όπως είναι:  ο Κινέζικος, ο Μινωικός, ο Κυκλαδικός, ο Μυκηναϊκός, ο Περσικός, ο Ιαπωνικός, των Μάγια, αλλά και στους σύγχρονους δυτικούς πολιτισμούς.
Η τέχνη ασκείτο είτε σε οικογενειακό επίπεδο ή με τη μορφή εσναφίων ή σιναφιών (συντεχνιών). Την τέχνη τη μάθαιναν οι νέοι από τον πατέρα τους, τον οποίο και διαδέχονταν στη συνέχεια.
Ασκείτο δε σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και των αποικιών της, όπου υπήρχε το κατάλληλο χώμα και εκεί αναπτύχθηκε η αγγειοπλαστική τέχνη με τη δημιουργία διάφορων αγγειοπλαστικών αντικειμένων, [ Τοποθεσίες  όπως:  Η Αττική, η Κόρινθος, η Λακωνία, η Εύβοια, η Βοιωτία, η Ετρουρία, η Κάτω Ιταλία και Σικελία (Μεγάλη Ελλάδα), το Τσανάκαλε, οι Κυκλάδες, η Κρήτη (Ιεράπετρα, Πεδιάδα, Θραψανό Πεδιάδας Ηρακλείου), η Σάμος, η  Ρόδος, η Μυτιλήνη, τα Κύθηρα, η Θάσος, η Φλώρινα, το Αρμενοχώρι, κ.α.].
Σταθμό στην εξέλιξη της τέχνης αποτέλεσαν: η ανακάλυψη του τροχού και του φούρνου.
Το  φθηνό υλικό της γης, στα χέρια των τεχνιτών της αγγειοπλαστικής, μετατρεπόταν σε διάφορα χρήσιμα αντικείμενα, (αγγεία μελανόμορφου και ερυθρόμορφου ρυθμού), του αρχαίου, αλλά και του παραδοσιακού νοικοκυριού ή και αντικείμενα  πολυτέλειας και υψηλής αισθητικής.
Προσέδιδαν μορφή στο χώμα, κατασκευάζοντας διάφορα αντικείμενα σε όλα σχεδόν τα μεγέθη, όπως: μαγειρικά σκεύη, πιατικά, κούπες με χερούλι και χωρίς χερούλι, κανάτια, λεκάνες, λαγήνια, τσουκάλια, ταψιά, μαστραπάδες, θυμιατήρια και γενικώς διάφορα μικροσκεύη κ.α.
Στα έργα τους έργα τους συγκαταλέγονται και τα: σταμνιά, σταμνί, λαήνι που μετέφεραν νερό, κουνενός, μίστατο, λαδικό, κουτούτο, κουτρούβια ή κουτρούπια , κακκάβια, πιθάρια διαφόρων μεγεθών για λάδι, για κρασί, για μέλι, για σιτηρά, για ψωμί, για καρπούς,  κολυμβήθρες, καπνοδόχους και όλα εκείνα τα σκεύη που χρειαζόταν για τις ανάγκες μαγειρέματος, εστίασης και αποθήκευσης των παραγομένων ή αναγκαίων γενικώς προϊόντων του νοικοκυριού, άλλα και πήλινες φλογέρες, τουμπελέκια κ.λπ.
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο συνεχίστηκε αυτή η τέχνη, με τους αγγειοπλάστες να κατασκευάζουν διάφορα επιτραπέζια και μαγειρικά σκεύη, όπως: επιτραπέζια, [κανάτες, λεκάνες, λαγήνια (στάμνες)] – αποθηκευτικά ,[βυτίνες, πίθους ή κουρούπια ή πιθάρια (κιούπια)] – μαγειρικά, [χύτρα (τσουκάλι, τσουκάλιον, τσουκάλλιον, τσούκα)].
Στη περίοδο της τουρκοκρατίας, κατασκεύαζαν, [κανάτες, πιάτα, κουμάρια, τσουκάλια, γαβάθες, τσανάκια, λαήνια, λαηνούδια, κιούγκια, γλάστρες, θυμιατά, κουμπαράδες, καντήλια, αγγεία νυκτός κ.λπ.]
Επίσης κατασκεύαζε, (Ο Μισοκοίλης), τα μοισοκοίλια, (μετρίδια), [πήλινα δοχεία μισού κιλού (ή κοιλού), που ήταν μονάδα μέτρησης σιτηρών, αντιστοιχούσα στο ήμισυ, (12 οκάδες), του κιλού ή κοιλού, που ήταν 23-24 οκάδες, (Αραβικά Kilo ή Τουρκικά Kile, μονάδα μέτρησης σιτηρών, ισοδύναμη με  40 λίτρα] και πιθάρια (τσουκάλια), εξ ου και το «τσουκαλάδες».

ΠΡΩΤΗ ΥΛΗ
Τα βασικά υλικά που χρησιμοποιούσαν ήταν, (τα ίδια με μικροδιαφορές από τόπο σε τόπο),  το νερό, τα κλαδιά, τα ξύλα και το χώμα. Όσο αφορά το «χώμα», χρησιμοποιούσαν όλα τα είδη των αργίλων μεμονωμένα ή σε μείγμα για τη δημιουργία των ειδών της Κεραμικής και Αγγειοπλαστικής τέχνης, όπως: «λινόχωμα», «μέλεγκα», «κοκκινόχωμα», «κιτρινωπό χώμα», «λιγδόχωμα». Στην αρχαιότητα ξεχώριζε ο «Αττικός Πυλός», σήμερα τα βασικά κριτήρια των χρησιμοποιούμενων υλικών είναι, η ελαστικότητα και η υδραυλική τους ιδιότητα. Έτσι έχουμε: α) τη «λεπίδα με γκρι-μπλε» ή βαθύ «καφεκόκκινο» χρώμα, β) το «κόκκινο χώμα» που είναι κόκκινος άργιλος με λεπτούς κόκκους και που απορροφά εύκολα και ομοιόμορφα το νερό, γ) το «πιθαρόχωμα» που έχει ανοιχτό κόκκινο χρώμα, και δ) τον άργιλο που στην Κρήτη ονομάζεται «Κουμουλιά» ή «κουμουλέ» και  έχει συνήθως κιτρινωπό χρώμα, θεωρείται δε καλής ποιότητας. Αν και τα περισσότερα εργαστήρια προμηθεύονται έτοιμο αργιλόχωμα , από εξειδικευμένα εργοστάσια παρασκευής πηλού , (αργιλοχώματος).

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Η σειρά της επεξεργασίας του χώματος  ήταν-είναι η ακόλουθη:

• Η  εξόρυξη, (τοποθεσία, «Κοκκινοπούρια»,  στους Μαυρατζαίους Σάμου).
• Η αποξήρανση.
• Το σπάσιμο των βώλων, (κοπάνισμα, (με τον ξύλινο κόπανο) και αλώνισμα με γαϊδούρια).
• Το κοσκίνισμα, (ώστε να γίνει σαν αλεύρι και να  απομακρυνθούν τα ξένα σώματα).
• Η υγροποίηση, πολτοποίηση, ζύμωμα (μάλαγμα), (δηλαδή μίξη χώματος με νερό και «μέλαγγα»). Στους Μαυρατζαίους Σάμου, είχαν δύο δεξαμενές, μία μεγάλη και μία μικρή. Έκανε μάλαξη του πηλού, ο αγγειοπλάστης ή ειδικοί εργάτες, πατώντας το χώμα με τα πόδια εντός της μεγάλης δεξαμενής, (μέχρι να γίνει πλαστική μάζα), και έρεε δια μέσου σήτας, στη μικρή δεξαμενή το υλικό, το οποίο ήταν έτοιμο για δημιουργία ειδών αγγειοπλαστικής.
• Η επεξεργασία του πηλού, πλάσιμο στον τροχό, (ο οποίος με την εμπειρία και την τέχνη του αγγειοπλάστη, μετατρέπεται με την ίδια σχεδόν μέθοδο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, σε όμορφα χρηστικά  ή διακοσμητικά αντικείμενα). a) Πλάσιμο πηλού με τα χέρια, δημιουργία «κουβαριού», b) Χτυπήματα,(πλαταγίσματα του πηλού, με ανοικτή παλάμη), για εκκένωση αέρα, και     αποφυγή φυσαλίδων, εντός της πλαστικής μάζας του πηλού, c) Κόλλημα του «κουβαριού» στον τροχό, d) Κεντράρισμα του «κουβαριού», e) Εφαρμογή τεχνικής, ανάλογη του σχήματος που θέλουμε να κατασκευάσουμε, f) Επεξεργασία με την «πελεκούδα», (διαφόρων ειδών), για πρόσδωση σχήματος, g) Κόλλημα χερουλιών, λαβών, στομίων κλπ, ανάλογα με το είδος του αντικειμένου κατασκευής, h) Χαρακτική –  Βαφική.
• Ελαφρύ στέγνωμα – Λείανση –Σφουγγάρισμα.
• Γέμισμα καμινιού.
• Ψήσιμο, στέγνωμα πήλινων αντικειμένων.
• Βάψιμο – Ζωγραφική – Διακόσμηση, «πλούμισμα».
• Σμάλτωση.
• Ψήσιμο
  Υπήρχαν και υπάρχουν στην Ελλάδα, αλλά και σε όλο τον κόσμο, τεχνικές αγγειοπλαστικής, όπου τα κατασκευαζόμενα αντικείμενα, γίνονται εξ ολοκλήρου με τα χέρια, όπως π.χ:οι ” Τζάρες, τα χειροποίητα πιθάρια του Μεσσηνιακού κόλπου, στην περιοχή Κορώνης και στα χωριά Χαροκοπιό, Πετριάδες Κόμποι, Βουνάρια“.

ΕΡΓΑΛΕΙΑ
Απαραίτητα εργαλεία για την αγγειοπλαστική είναι ο ξύλινος ποδοκίνητος τροχός, (ο οποίος περιστρέφεται με το πόδι, σήμερα οι περισσότεροι είναι ηλεκτρικοί), (τσάρτ(ι) ή τσιάρκ(ι)), το σφουγγάρι, και το χτένι. Ο  παραδοσιακός ποδοκίνητος τροχός και το τροχί όπου κατασκευάζονται τα πιθάρια, αποτελούνται από ξύλο. Ο τροχός αποτελείται από το αρδάχτι-ρόδα-τσάρτ(ι), το πλιθί-σιργί , το σκαμνί (μεγάλος ξύλινος δίσκος), τη  κεφαλαριά–κεφαλουριά (τσιφαλουριά) ή πανωτρόχι (μικρός ξύλινος δίσκος),  το διαζύλι–διαζύγι ή σταυροσάνιδο και το κολοσάνιδο. Το αρδάχτι είναι ο άξονας περιστροφής του τροχού,  ενώ το πλιθί-σιργί είναι μια επίπεδη πέτρα στρωμένη στο έδαφος, στο κέντρο της οποίας  δημιουργείται μια εσοχή όπου περιστρέφεται το ένα άκρο του αρδαχτιού, το μουχλί. Το σκαμνί-κοπάνα είναι ένας  ξύλινος δίσκος, που περιστρέφει ο αγγειοπλάστης με το πόδι του, δίνοντας έτσι την κίνηση σ’ όλον τον τροχό, ενώ κεφαλαρά–κεφαλουριά (τσιφαλουριά), είναι ο δίσκος του τροχού, πάνω στον οποίο κατασκευάζονται τα αγγεία. Το διαζύλι-διαζύγι τέλος, είναι μια σανίδα, μέσα από την οποία περνά και στηρίζεται κάθετα το αρδάχτι, ενώ το κολοσάνιδο χρησιμεύει για να κάθεται  ο δημιουργός αγγειοπλάστης, την ώρα της εργασίας του.
Επίσης χρησιμοποιούσαν το τετράγωνο κόσκινο, το ξυλομάχαιρο (λοξό τετράγωνο λαμάκι),   τις ξύλινες γλυφίδες ή πελεκούδες, το σφουγγάρι, το σπάγκο ή το τέλι, κομμάτια χτένας, καρόλι με οδοντώσεις, πιρούνι, πλάκες, το γιαλάκ(ι), (τετράγωνη λεκάνη με πλατύ μεγάλο πάτο), τη βούρτσα-πινέλο (πλουμιστήρι), (φτιαγμένο από τρίχες χαίτης ζώου).

• Συνέντευξη – καταγραφή βίντεο, από την οικογένεια Γιακουμή, στο  εργαστήριό τους  «ΑΜΦΟΡΕΑΣ», στους Μαυρατζαίους Σάμου. ΚΕΡΑΜΙΚΑ  «ΑΜΦΟΡΕΑΣ» – ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ ΠΑΥΛΟΣ – ΜΑΥΡΑΤΖΑΙΟΙ ΣΑΜΟΥ ΤΗΛ.ΦΑΞ: 22730 37104, ΚΙΝΗΤΟ : 6945177750 E-MAIL :KERAMIKAAMFOREAS@hotmail.com e-mail : pavlosgiak@hotmail.com
• “Συντεχνίες και Επαγγέλματα στη Θράκη 1685-1920”, Κ. Παπαθανάση-Μουσιοπούλου, Εκδόσεις Πιτσιλός, Αθήνα 1985.
• “Παραδόσεις”, Νικολάου Γ. Πολίτη, πρώτη έκδοση 1904 – Εκδόσεις «Γράμματα», 1994.
• Βογιατζόγλου Μ.,  “Παραδοσιακή κεραμική στη νεώτερη Ελλάδα. Το παράδειγμα του Αγ. Στεφάνου στο Μανταμάδο της Μυτιλήνης”, Εθνογραφικά,  Έκδοση Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, τεύχος 2, Ναύπλιο 1979-1980: 37, 38, 41, 42, 44, 45.
• Κορρέ-Ζωγράφου Κ., “Τα κεραμικά του Ελληνικού χώρου”, Μέλισσα, 279-286, 21-23, 26, 175-176, 329.
• Παρασκευαΐδης Γ. Λ., “Μανταμάδος Λέσβου”, Θεσσαλονίκη, 1987.
• “ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ”, (ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΓΕΙΑ), Μιχάλης Α. Τιβέριος, Εκδοτική Αθηνών 1996.
• “Τα κεραμικά εργαστήρια των τελευταίων 100 χρόνων στην Κρήτη”, Μπέττυ Ψαροπούλου.
• “Οι τελευταίοι τσουκαλάδες του Ανατολικού Αιγαίου” Mπέττυ Ψαροπούλου. Nαύπλιο 1986.
• “H κεραμική του χθες στα Kύθηρα και στην Kύθνο” Mπέττυ Ψαροπούλου. Aθήνα 1990.
• “Τσκαλαριά: Τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής της περιοχής Mανταμάδου Λέσβου“ Mιμίκα Γιαννοπούλου – Στέλλα Δεμέστιχα. Kέντρο Mελέτης Nεώτερης Kεραμεικής – Kοινότητα Mανταμάδου, Aθήνα 1998.
• “Παραδοσιακά αγγειοπλαστεία της Θάσου” Στρατής Παπαδόπουλος, Aθήνα, 1999.
• “Η Χρηστική Κεραμική του χθες στη Νάξο” Μπέττυ Ψαροπούλου. Ρέθυμνο 2005.